બાળકોમાં સ્માર્ટફોનની આદત

Article by: જાદવ આનંદ

• બાળકોમાં સ્માર્ટફોનની આદતના કારણો કયા છે?
• આ સમસ્યાને સમાધાન કરવા માટે કયા બહુપક્ષીય દૃષ્ટિકોણ જરૂરી છે?
• નિષ્કર્ષ

પરિચય

આજના ડિજિટલ યુગમાં સ્માર્ટફોન આપણા જીવનનો અભિન્ન ભાગ બની ગયો છે. તે માત્ર ઉંમરસર કામ કરવા માટે પૂરતું સાધન નથી, પરંતુ બાળકો અને કિશોરો માટે મનોરંજન અને શિક્ષણનો સ્ત્રોત તરીકે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. પરંતુ આ ઉપયોગે હવે અત્યંત નશીલા સ્વરૂપે પ્રવેશ મેળવ્યો છે. ખાસ કરીને બાળકોમાં હવે તે માત્ર મજા કે માહિતી માટે જ નથી, પરંતુ દિનચર્યા અને માનસિક આરોગ્ય પર ગંભીર અસર કરે છે.

તમામ શ્રેણીઓના માતાપિતાઓ માટે તેમના બાળકોમાં સ્માર્ટફોનના વ્યસન પરિબળ બન્યું છે. સંશોધન મુજબ 40%થી વધુ ભારતીય માતાપિતા તેમના બાળકોને સ્માર્ટફોનમાં વધુ સમય વિતાવતો જોતા હોય છે. કોરોનાની મહામારી પછી આ આદત ઘણી ગતિએ વધવા માંડી છે, જ્યાં ઓનલાઇન શિક્ષણ, સોશિયલ મીડિયા અને મોબાઇલ ગેમિંગ આ આદતના મુખ્ય ઘટકો છે.

આંકડા અને તથ્યો

વિશ્વભરમાં બાળકોમાં સ્માર્ટફોનના વ્યસનને લઈને વિવિધ સંશોધનોએ ચિંતાજનક માહિતી આપી છે. ખાસ કરીને ભારતમાં આ સ્થિતિ અત્યંત ગંભીર બની છે.

•  કિશોરોનો સ્ક્રીન ટાઈમ: સંશોધન કહે છે કે 62% કિશોરો (13-17 વર્ષ) રોજ ત્રણ અથવા વધુ કલાક તેમના ઉપકરણો પર વિતાવે છે. તેમનો મોટો સમય વિડિઓ ગેમ્સ, સોશિયલ મીડિયા અથવા ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ પર પસાર થાય છે.
•  કોરોના મહામારીનો પ્રભાવ: કોરોના સમય દરમિયાન 53.3% બાળકોમાં સ્માર્ટફોનની આદતના લક્ષણો જોવા મળ્યા હતા. આમાં સ્ક્રીન ટાઈમમાં વધારો, સોશિયલ મીડિયામાં મગ્ન થવું અને નમ્રતાથી પઠન કે અન્ય પ્રવૃત્તિઓ છોડવી જેવી સમસ્યાઓ હતી.
•  માતાપિતાની અસહાયતા: ભારતના મેટ્રો શહેરોમાં 45%થી વધુ માતાપિતાઓએ જાહેર કર્યું છે કે તેઓ તેમના બાળકોના સ્માર્ટફોનના ઉપયોગને નિયંત્રિત કરવામાં સફળતા મેળવી શકતા નથી.

બાળકોમાં આ આદતના મુખ્ય કારણો

બાળકોમાં સ્માર્ટફોનનો અતિશય ઉપયોગ હંમેશા અલગ-અલગ પરિબળો પર આધાર રાખે છે. આજના સમયમાં નીચેના મુખ્ય કારણો આ આદત માટે જવાબદાર ગણવામાં આવે છે:

• વર્ચ્યુઅલ શિક્ષણનો વધારો: 2020માં કોરોનાના કારણે શાળાઓ બંધ થઈ ગઈ, અને બાળકોને ઘરેથી શીખવું પડ્યું. સ્કૂલના લેકચરોને જોડાવવા માટે માતાપિતા અને શિક્ષકો બંનેએ બાળકોને સ્માર્ટફોન આપવાનો નિર્ણય કર્યો, પરંતુ આનાથી તેમની સ્ક્રીન ટાઈમમાં મોટો વધારો થયો.
• માતાપિતાનું વર્તન: બાળકો તેમના માતાપિતા કે પરિવારના સભ્યોનું વર્તન જોઈને એનું અનુસરણ કરે છે. જો માતાપિતા લાંબા સમય સુધી સ્માર્ટફોન પર રહેતા હોય, તો બાળકો પર તેનો પ્રભાવ ચોક્કસ પડે છે.
• સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ્સ: TikTok, Instagram, Snapchat અને YouTube જેવા પ્લેટફોર્મ્સ બાળકોને વધારેને વધારે જોડાવવા માટે વિકસિત કરવામાં આવ્યા છે. આ પ્લેટફોર્મ્સ બાળકો માટે મનોરંજક અને આકર્ષક સામગ્રી પ્રદાન કરે છે, જે તેમને વધુ સમય માટે મગ્ન રાખે છે.
• મનોરંજનના સ્ત્રોત તરીકે: પરિવારમાં અમુક પરિવેશમાં બાળકોને રમત, કલા કે બહારની પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્તિઓનો ઓછો અવકાશ મળે છે. પરિણામે, તેઓ સ્માર્ટફોન પર વધુ આધાર રાખે છે.

સ્માર્ટફોનની આદતના પરિણામો

બાળકોમાં સ્માર્ટફોનના અતિશય ઉપયોગના શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક પ્રભાવ લાંબા ગાળે જોખમકારક બની શકે છે.

•  માનસિક પ્રભાવ: ચિંતા અને નિરાશાના સ્તરમાં વધારો, અલ્પસમયીય સ્મૃતિ અને એકાગ્રતા પર પ્રતિકૂળ અસર, આત્મસન્માનમાં ઘટાડો.
•  શારીરિક અસર: નજરમાં તકલીફ અને આંખોની થાક, ઊંઘમાં વિક્ષેપ, થાક, માથાનો દુખાવો અને શારીરિક સ્થિરતાનો અભાવ.
•  સામાજિક અને વર્તનાત્મક અસર: બાળકોમાં સામાજિક આંતરક્રિયાની ક્ષમતા ઓછી થવી, કુટુંબ અને મિત્રોમાં ઓછું જોડાવું, તાલમેલ અને સંયમની ક્ષમતા ઘટવી.

ઉકેલો

બાળકોમાં સ્માર્ટફોનની આદતને કાબૂમાં રાખવા માટે મલ્ટિ-ડિસિપ્લિનરી અભિગમ જરૂરી છે. અહીં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પગલાં દર્શાવ્યા છે:

સ્ક્રીન ટાઈમ મર્યાદાઓ:

બાળકોના સ્માર્ટફોન ઉપયોગ માટે ચોક્કસ મર્યાદાઓ બાંધી શકાય છે.

બાળકોને પ્રોત્સાહન:

બાળકોને તેમના રસપ્રદ ક્ષેત્રો શોધવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવું જોઈએ, જેમ કે કલા, કથાઓનું વાંચન, દૈનિક શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ અને વિવિધ રમતો.

કાયદાકીય પગલાં:

સરકાર અને સામાજિક મંચોએ બાળકો માટે ઉંમર-પ્રમાણે નિયંત્રણો લાવવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. ખાસ કરીને, કેટલીક એપ્સ અને પ્લેટફોર્મ્સના ઉપયોગ માટે ઉંમર મર્યાદા નિશ્ચિત કરવી જોઈએ.

સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ:

બાળકોને પારંપરિક રમતોમાં જોડાવા માટે પ્રોત્સાહન આપવું, જેમ કે રમતમાં સ્પર્ધાત્મકતાને બદલે મનોરંજન અને સહકારની ભાવના વિકસાવવામાં મદદરૂપ થવું.

નિષ્કર્ષ

બાળકોમાં સ્માર્ટફોનની આદત એક એવી સમસ્યા છે, જે શારીરિક અને માનસિક દ્રષ્ટિએ ઘાતક સાબિત થઈ શકે છે. પણ આ સમસ્યા માટે સમુદાય, માતાપિતા અને શિક્ષકો સહકારથી કાર્ય કરે, તો આપણે તેનો યોગ્ય ઉકેલ મેળવી શકીએ છીએ. માત્ર ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ હકારાત્મક રીતે કરવાની શીખ આપવાથી, બાળકોને આ વ્યસનથી બચાવી શકીએ છીએ.

આપણા બાળકોનું ભવિષ્ય સાકાર રાખવા માટે તેમનાં બાળકો સાથે સમય વિતાવવો, શાળા અને ઘરના માળખામાં એક મર્યાદિત સ્માર્ટફોન નીતિ લાવવી એ પ્રાથમિક પગલું છે.