ઉતરાયણ વર્ષે ને વર્ષે હવે ઉતરતી જઈ રહી છે

ઉતરાયણ ભારતના સૌથી મહાન તહેવારોમાાંથી એક છે, ખાસ કરીને ગુજરાતમાાં તેનો એક ખાસ સ્થાન છે. ગુજરાતમાાં ઉતરાયણને “મકરસાંક્ાાંતત” તરીકે પણ ઓળખવામાાં આવે છે, અને આ તહેવાર હર્ષ અને ઉલ્લાસ સાથે મનાવવામાાં આવતો હતો. પરાંપરાગત રીતે, આ તહેવારને પતાંગ ઉડાડવાની મજા અને લોકસાંગ્રહ સાથે મનાવવાની પરાંપરા હતી. ધાબા પર પરરવાર અને તમત્રો સાથે સમય તવતાવવાનો આ તહેવાર માત્ર આનાંદ અને એકતાનુાં પ્રતીક જ નહીં, પરાંતુ ઋતુ બદલાવનો પણ તનતમત્ત બનતો. કોઇ સમય હતો જ્યારે ઉતરાયણના રદવસમાાં બધી મજ્જજા પર ધાબાની માટી આવકારાતી. આ તહેવારના એક મરહના પહેલાાંથી જ પતાંગ ખરીદવા, દોરી ચડાવવા, અને પતાંગબાજી માટે તૈયારી કરવાનુાં શરૂ થતુાં. નાના મોટા સૌ ઉત્સાહભેર તહેવારની રાહ જોતા. સવારે તડકાની સાથે ધાબા પર જતા, ગરમ “જલેબી-ફાફડા” કે “ઉંધીયુાં-પૂરી”નો સ્વાદ માણતા અને પતાંગના લડાવાના સ્વરઆનાંદ માણતા. “કાઇ પોચે!”, “લાપેટ!” જેવા અવાજથી સમગ્ર મહોલ ગૂાંજી ઉઠતો. સાાંજ પડે ત્યારે તલગુલના લાડુ અને ફૂટેલા મગફળીના જમણ સાથે તહેવાર સમાપ્ત થતો. ઉતરાયણનો આ તહેવાર પરરવાર, પડોશીઓ અને તમત્રો વચ્ચે એકતાનુાં પ્રતીક માનવામાાં આવતો હતો. તે સમયે આ તહેવાર માત્ર આનાંદનુાં નહીં, પરાંતુ એક સાંસ્કારનુાં પણ પ્રતતતનતધત્વ કરતો હતો. મોટા ભાગના લોકો પતાંગ બનાવતી હાથે કે બજારના સાદા પતાંગો ખરીદીને મનોબળ વધારતા. સમય સાથે આ તહેવારનુાં સ્વરૂપ સતત બદલાતુાં રહ્ુાં છે. હવે ઉત્તરાયણમાાં હર્ષ અને ઉત્સાહ ઓછો જોવા મળે છે. એ સમયે ઉતરાયણમાાં પરરવાર અને તમત્રોના સાંગમને મહત્ત્વ આપતુાં, હવે તે ફક્ત એક ફોમેલલટી બની ગયુાં છે. માનવી પાસે પૈસાની કોઈ કમી નથી. પતાંગ અને દોરી માટે હવે લોકો વધુ ખચષ કરી શકે છે. કેટલાક લોકો તો ફેન્સી પતાંગો અને મોઘા ડ્રોનના રમકડાઓથી આનાંદ લે છે. છતાાં, તહેવારનો આધ્યાત્ત્મક અને પરાંપરાગત રસ ઓછો થઈ રહ્યો છે. નાના બાળકો હવે પતાંગ ઉડાડવાની જગ્યાએ મોબાઈલ ગેમ્સ અને ટેબલેટમાાં રમી રહ્યાાં છે.

એક મહત્ત્વની બાબત એ છે કે હવે પતાંગબાજી કરતાાં રરસોર્ટષસમાાં કે પ્રવાસન સ્થળોએ જવા વધુ પ્રાધાન્ય અપાય છે. ઉત્તરાયણ હવે માત્ર બે રદવસની રજા બની રહી છે, જ્યાાં લોકોને તેમના પરરવાર સાથે સમય તવતાવવાની જગ્યાએ વૈભવી જીવનશૈલી તરફ દોરાય છે. રરસોર્ટષસમાાં ખાસ ઉત્તરાયણ પેકેજ તૈયાર કરવામાાં આવે છે, જે લોકોની મુલાકાત માટે આકર્ષણનુાં કેન્ર બને છે. આ પેકેજોમાાં લોકગીતોની જગ્યાએ ડીજે પાટી અને મોજશોખના બીજા તવતવધ કાયષક્મો પ્રદાન કરવામાાં આવે છે. શહેરોમાાં ધાબા પર પતાંગ ઉડાડવુાં હવે ઓછી સામાન્ય વાત બની ગઈ છે. મકાનોના આકાર અને રડઝાઇન બદલાયા છે, અને લોકોના ધાબા હવે પતાંગ ઉડાડવા માટે કચકચા થયા છે. જો કે, કેટલીક ટેરેસ પાટીઓ હજી પણ જોવા મળે છે, પરાંતુ તે પહેલા જેવી મઝા નથી આપતી. વધુ પડતા પ્રદૂર્ણ અને તોખાર સામેની લચિંતાઓના કારણે હવે પતાંગબાજીમાાં લોકોએ ભાગ લેવો ઓછો કયો છે. તવદ્યાથીઓ અને નોકરીયાત વ્યક્ક્તઓ માટે ઉત્તરાયણ માત્ર એક રજા છે જ્યાાં તેઓ ક્યાક જવા કે આરામ કરવાની રીત શોધે છે. બાળકો હવે પતાંગ ઉડાડવાની જગ્યાએ યુટયૂબ પર પતાંગબાજી જોવા પસાંદ કરે છે. આ બદલાવ એ દશાષવે છે કે ઉત્સવની સાંસ્કૃતતને સમજીને જીવવાના બદલે લોકો હવે તેનો આરામદાયક ભાગ પસાંદ કરે છે.

પહેલાના ઉતરાયણમાાં એક જુસ્સો, જુવાળ, અને પરરવાર સાથે જોડાણને મહત્ત્વ આપવામાાં આવતુાં. આજના ઉતરાયણમાાં આ બધુાં ઓછાં થઈ રહ્ુાં છે. ટકાઉ પતાંગો અને કુદરતી દોરીની જગ્યાએ હવે પ્લાસ્સ્ટકના પતાંગ અને ચીનથી આયાત કરેલી દોરીનો વપરાશ વધ્યો છે, જેના કારણે પાંખીઓના જીવ માટે જોખમ ઊભુાં થાય છે. ત્યારેના પતાંગબાજી માાં લોકસાંગીતોની સત્તા હતી, હવે તેને ડીજે અને બોલીવુડ સાંગીતે બદલી નાાંખી છે. લોકોએ હવે ઉતરાયણની સાંપૂણષ અદષથી જ દૂર થવાની શરુઆત કરી છે. સમય સાથે ઉત્સવના મૂળમાાં પરરવતષન થવુાં સહજ છે, પરાંતુ આ પરરવતષન તહેવારની શક્ક્ત અને મહત્વને ધુમ્મસમાાં મુકવા જેવુાં છે. આવા સમયમાાં ઉત્તરાયણને ફરીથી લોકતપ્રય બનાવવુાં જરૂરી છે. શાળાઓ અને સમાજોએ પતાંગબાજી અને તેના પરાંપરાગત મૂલ્ય પર ધ્યાન કેસ્ન્રત કરવુાં જોઈએ. બાળકોને પતાંગ ઉડાડવાની ટેવ ફરીથી આપવી જોઈએ અને પરરવારને સાથે સમય તવતાવવાનુાં પ્રોત્સાહન આપવુાં જોઈએ. પયાષવરણની જાળવણી માટે પ્લાસ્સ્ટક અને ચાઇનીઝ દોરીના પ્રયોગને અટકાવવા તાકીદ છે. તેના બદલે પયાષવરણને મૈત્રીપૂણષ અને પતાંગબાજી માટે સલામત તવકલ્પો તવકસાવવાના પ્રયાસો કરવાથી ઉત્તરાયણમાાં ફરીથી તે જૂની મઝા અને તહેવારની ભાવના પાછી લાવી શકાય છે.

ઉતરાયણ તહેવારનો હર્ષ અને ઉત્સાહ ટકાવા માટે જરૂરી છે કે આપણે એના મૂળ પરત જઈએ. પરરવાર સાથેના સાંબાંધીય અને ખુશીભયાષ પલ, પયાષવરણના માટે જવાબદારી, અને સાચા ઉત્સાહ સાથે પતાંગ ઉડાડવાની મજા – આ બધુાં તમતિત થાય ત્યારે જ ઉત્તરાયણ ફરીથી પહેલાના સમયની જેમ ઉલ્લાસમય બની શકશે. ઉતરાયણનો તહેવાર એ આપણુાં આસ્થા અને ઉત્સાહનુાં પ્રતીક છે. વર્ો પહેલાાં જેમ ઘરમાાં ઘરમાાં આ તહેવારના ગીતો અને અવાજ ગુાંજતો હતો, તે રીતે આજે પણ તે અવાજ ફરી સાાંભળવો જોઈએ. તહેવારના આ આધુતનક રાંગછટાને મજાના રાંગથી ફરીથી ઊજવવુાં એ જ સાચો માગષ છે.

~ પરીન ભાવસાર
MDC – GU Sam 4